HISTORIA ŚWIĄTYNI
1388 – powtórna lokacja wsi i utworzenie parafii,
I poł. XV w. – powstanie świątyni według najnowszych badań dendrochronologicznych i architektonicznych,
1494 – ozdobienie stropu i ścian monumentalną polichromią,
1624 – podczas najazd tatarskiego świątynia została uszkodzona (dawniej uważano, że kościół wówczas został spalony), a następnie odnowiona i rozbudowana o wieżę-dzwonnicę, soboty, wieżyczkę na sygnaturkę, koliste otwory okienne w nawie, a wokół obronny wał ziemny,
1784-1789 – budowa kaplicy Matki Bożej Bolesnej (od północy przylegającej do nawy), powiększenie zakrystii, budowa nowych sobót, montaż nowego stropu, wstawienie drewnianych słupów podtrzymujących zaskrzynienia i dzielących korpus nawowy,
XIX w. – malowidła średniowieczne pokryto nową kompozycją nawiązującą do późnego baroku,
1944 – ukończenie budowy nowej świątyni murowanej w pobliżu drewnianej,
1948 – przeniesienie nabożeństw do nowego kościoła,
l. 50-te XX w. – starą świątynię przejęło państwo – przeszła pod opiekę konserwatora zabytków,
1955 – odkrycie fragmentów malowideł ściennych z 1494 r. przez Jerzego i Stanisława Gadomskich, czym obalono tezy o zniszczeniu świątyni podczas najazdu tatarskiego,
1957 – podczas prac archeologicznych odkryto pochówki datowane na przełom XIV i XV w.,
1969 – na strychu, ponad zakrystiami odnaleziono 11 luźnych desek stropowych z elementami polichromii figuralno-ornamentalnej z 1494 w.,
l. 60-te XX w. – 180 elementów wyposażenia umieszczono w sanockim skansenie i niszczejącym dworze w Krościenku Wyżnym,
1980 – kościół przekazany z powrotem w ręce parafian,
l. 80-te XX w. – zabezpieczenie kościoła przed zsunięciem się ze skarpy poprzez odsunięcie koryta Wisłoka,
1999 – zakończenie konserwacji gotyckich desek stropowych zrealizowanej przez Barbarę Czajkowską-Palusińską i Sławomira Stępnia,
2000 – umieszczenie desek stropowych nad nawą z uzupełnieniem stropu współczesnym malunkiem według projektu prof. Jerzego Gadomskiego i dr. Mariana Korneckiego,
2000, 13 listopada – rekonsekracja świątyni z udziałem abpa Józefa Michalika,
2003, sierpień – kościół wpisany na Listę światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO wraz z pięcioma innymi świątyniami drewnianymi południowej Małopolski (Binarowa, Dębno, Lipnica Murowana i Sękowa) oraz Podkarpacia (Blizne) – w uzasadnieniu wpisu: najstarszy, największy i najlepiej zachowany gotycki kościół drewniany konstrukcji zrębowej w Europie, praktycznie nie zmieniony pod względem konstrukcyjnym, z bogatym wystrojem malarskim i rzeźbiarskim; czytelne nawarstwienie form architektonicznych i dekoracyjnym od XV do XIX w.,
2006-2009 – wymiana gontów dachowych o pow. 1,5 ha.
KONSTRUKCJA
– budowla orientowana, w stylu gotyckim, konstrukcji zrębowej, na kamiennym podmurowaniu,
– zachowany pierwotny więźbowo-zaskrzynieniowy system nakrycia budowli,
– prezbiterium i korpus nawowy nakryte jednokalenicowym, dwuspadowym dachem, krytym gontem – na kalenicy ośmioboczna wieżyczka sygnaturkowa zwieńczona wykonanym z blachy miedzianej cebulastym hełmem z latarnią,
– ściany na zewnątrz wzmocnione lisicami i kryte gontem,
– soboty wokół świątyni, obite gontem, nakryte dachem pulpitowym wspartym na drewnianych słupach,
– gzyms wieńczący, który pod okapem dachu obiega prezbiterium oraz ściany nawy, wsparty na profilowanych i fazowanych zaczepach, z których cztery (zupełna rzadkość!) są rzeźbione w formie ludzkich twarzy,
– więźba dachowa storczykowa z wzdłużnym usztywnieniem, na jej elementach średniowieczne ciesielskie znaki montażowe,
– strop w nawie i prezbiterium na tym samym poziomie,
– części świątyni:
- prezbiterium na planie wydłużonego prostokąta, trójbocznie zamkniętego od wsch.; nakryte stropem płaskim z fasetami; od płn. przylega do niego zakrystia; pod prezbiterium znajduje się murowana krypta;
- korpus nawowy na rzucie zbliżonym do kwadratu, szerszy od prezbiterium; nakryty stropem płaskim z zaskrzynieniami wspartymi na słupach, partie nawy ponad zaskrzynieniami nakryte dachami pulpitowymi; od płn. przylega do niego kaplica Matki Bożej Bolesnej na planie prostokąta fundacji rodziny Urbańskich oraz skarbczyk zlokalizowany pomiędzy kaplicą a zakrystią;
- wieża-dzwonnica konstrukcji słupowo-ramowej o pochyłych ścianach, kryta gontem, z nadwieszoną izbicą o pionowych ścianach, szalowaną deskami z ozdobnym ażurem u dołu; izbica nakryta dachem namiotowym obitym gontem, a także zwieńczonym wykonaną z blachy miedzianej latarnią z cebulastym hełmem,
– ściana tęczowa o prostokątnym wystroju,
– chór muzyczny wsparty na dwóch słupach,
– w płd. ścianie nawy portal ostrołukowy z drzwiami ozdobionymi gotyckimi okuciami,
– drzwi dębowe z przedsionka do nawy (XVI w.) ze sceną Chrystusa wypędzającego kupców ze świątyni i cytatem z Biblii: „Dom moy jest/Dom modlitwy/a wyście go/uczynili jaskinią łotrów”.
WYPOSAŻENIE WNĘTRZA – RUCHOME
– cztery ołtarze rokokowe (II poł. XVIII w.),
– kopia gotyckiej Piety z ok. 1400 r. (oryginał w nowym kościele) – w ołtarzu kaplicy Matki Bożej Bolesnej,
– kopia gotyckiej rzeźby Matki Bożej z Dzieciątkiem (I ćw. XVI w.; oryginał w nowej świątyni) – w ołtarzu głównym,
– kamienna chrzcielnica (XVI w.) – przy łuku tęczowym.
WYPOSAŻENIE WNĘTRZA – NIERUCHOME
– wnętrze (ściany i stropy) dekorowane polichromią powstałą w różnych okresach:
– najstarsze są zacheuszki, czyli krzyże konsekracyjne z ok. poł. XV w.,
– na ścianach monumentalna polichromia figuralna i ornamentalna z 1494 r. – największy zespół XV-wiecznych malowideł figuralnych w Polsce:
– płn. i wsch. ściana prezbiterium – cykl Męki Pańskiej, m.in. Ostatnia Wieczerza, Ukrzyżowanie, Opłakiwanie,
– płd. ściana prezbiterium – Zabójstwo św. Stanisława, Koronacja NMP, wizerunek św. Michała Archanioła,
– nawa – m.in. wizerunki świętych (m.in. na płn. ścianie monumentalna postać św. Krzysztofa), sceny z Księgi Rodzaju,
– polichromia na stropie to 11 wspomnianych luźnych desek pokrytych malowidłem z 1494 r. i uzupełnionym w 2000 r. współczesną polichromią,
– XIX-wieczna polichromia, pokrywająca do l.50-tych XX w. malowidła średniowieczne – tylko na stropie prezbiterium, fragmenty na ścianach nawy oraz kaplicy Matki Bożej Bolesnej.
OTOCZENIE ŚWIĄTYNI
– drewniany parkan zadaszony gontem (l. 80-te XX w.),
– drewniany zabytkowy spichlerzyk plebański.
CIEKAWOSTKI
– Pieta z ok. 1400 r.:
– oryginał Piety miał wedle tradycji przywędrować do Haczowa z wodą Wisłoka,
– Pieta została 10 czerwca 1997 r. koronowana przez papieża Jana Pawła II podczas Mszy św. na lotnisku w Krośnie,
– w 2006 r. drewniany kościół haczowski znalazł się na monetach: 2- i 20-złotowych wyemitowanych przez Narodowy Bank Polski,
– świątynia posiada instalację elektryczną, pożarową, odgromową i antywłamaniową.
oprac. Mateusz Podkul